„Trzeba dbać o to, by proces badawczy pozostawał
w integralnym związku z humanistyczną edukacją.”
misja IBL PAN
prof. dr hab. Mikołaj Sokołowski (fot. zasoby IBL PAN)
Mariusz Blimel: Jaką naukową kategorię obecnie posiada Instytut Badań Literackich PAN?
prof. dr hab. Mikołaj Sokołowski, Dyrektor IBL PAN: Instytut Badań Literackich PAN dwukrotnie otrzymał kategorię naukową A+. Cztery ostatnie parametryzacje, w których braliśmy udział, wskazują na wzrost potencjału badawczego, szeroko rozwijanego w IBL PAN. Kilkanaście lat temu, kiedy parametryzacja przeprowadzana była w ramach dyscyplin, nasz Instytut plasował się na dalszym miejscu. Następnie osiągnęliśmy trzecie miejsce, za Instytutem Slawistyki PAN i Wydziałem Humanistycznym Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej. W wyniku ostatniej parametryzacji uzyskaliśmy kategorię A+. Warto dodać, iż zaobserwowaliśmy wzrost potencjału naukowego - m. in. wzrósł czynnik publikacji w przeliczeniu na liczbę pracowników naukowych.
M.B.: Jaki jest model pracy w Instytucie?
dr Dorota Siwicka, Zastępca Dyrektora ds. Naukowych: W Instytucie, od samego początku, prowadzimy badania dwutorowo, czyli badania indywidualne i badania prowadzone przez specjalne zespoły powołane do prowadzenia badań statutowych. Specjalne zespoły zajmują się taką działalnością, jak: prace encyklopedyczne, leksykograficzne, bibliograficzne. Od lat prowadzimy polską bibliografię literacką, obejmującą okres po II wojnie światowej – projekt realizowany jest przez osoby specjalnie przeszkolone w tym obszarze. Po 1989 roku obserwujemy ogromny wzrost liczby czasopism. W związku z tą zmianą zwiększyliśmy liczbę osób, które przeglądają i układają czasopisma w odpowiednie bibliografie.
M.B.: Jakie kluczowe zmiany, wprowadzone przez Pana w systemie zarządzania, przyczyniły się do intensywnego rozwoju Instytutu?
M.S.: W tym miejscu należy powiedzieć o zespołach tworzonych przez młodych ludzi. W IBL PAN posiadamy pracownie z tradycjami sięgającymi końca lat czterdziestych. W ostatnich czasach, w związku z powstaniem i rozwojem systemu grantowego w Polsce, postawiliśmy na tworzenie zespołów. Bardzo dobrym pomysłem okazało się zarządzenie, na podstawie którego każdy pracownik Instytutu, posiadający stopień doktora (bez habilitacji), ma prawo powołać zespół. Inicjatywa była skierowanie do młodych ludzi, którzy mają pomysł na zespół i projekt badawczy oraz posiadają kandydatów, z którymi chcieliby pracować i zdobywać pierwsze granty. Zdobycie pierwszego grantu oznaczało powstanie zespołu. Po ukończeniu danego projektu Instytut gwarantował utrzymanie zespołu do momentu otrzymania kolejnego grantu. Tego typu rozwiązanie okazało się znakomitym posunięciem strategicznym również ze społecznego punktu widzenia, ponieważ młodzi ludzie będąc kierownikami zespołu, realizowali własne badania, zarażając energią twórczą uczestników zespołu. Tego typu działalność odpowiada potrzebom, ambicjom, marzeniom badawczym i naukowym młodych pracowników. Inicjatywę wprowadziliśmy osiem lat temu, podczas mojej pierwszej kadencji. Nowa strategia rozwoju Instytutu szczęśliwie zbiegła się z rozwojem systemu grantowego w Polsce. W ostatnich latach pozyskiwaliśmy bardzo dużą liczbę grantów, zarówno z Narodowego Centrum Nauki (NCN), jak i z Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki (NPRH). Biorąc pod uwagę granty wydawnicze w 2016 roku, było ich około sześćdziesięciu, niektóre z nich bardzo wysokie, największy w wysokości 3,5 miliona zł. Chciałbym podkreślić, iż oprócz wysokich grantów, bardzo ważne są dla nas również te mniejsze, które nie wiążą się z powołaniem dużych zespołów, ale dzięki którym realizowane są bardzo ważne badania.
M.B.: Jakie wyzwania stoją przed Instytutem?
D.S.: Warto wspomnieć, albowiem nieliczni tylko wiedzą, iż w Polsce nie posiadamy krytycznej edycji dzieł Jana Kochanowskiego, czyli edycji dzieł, które byłyby nowocześnie i profesjonalnie opracowane. Przygotowanie edycji krytycznej dzieł Jana Kochanowskiego wymaga wieloletniej pracy wysoko specjalistycznego zespołu. Konieczne są więc duże nakłady finansowe, dzięki którym byłby możliwy proces redakcyjny, gdyż jest to wyjątkowy przypadek, dotyczący dzieł pisarza staropolskiego, wymagający od redaktorów doskonałej znajomości dawnego języka polskiego. Złożyliśmy projekt do NPRH, po czym otrzymaliśmy finansowanie, które niestety zostało przez ówczesną radę NPRH zmniejszone o 70 procent. Jesteśmy zgodni, że projekt powinien być kontynuowany, natomiast ograniczenie środków blokuje jego realizację. Narodowe Centrum Nauki nie może wesprzeć realizacji projektu, ponieważ nie można zaliczyć go do projektów innowacyjnych. W naszym przekonaniu, jest to podstawowy projekt, który powinien być finansowany z dodatkowego programu ministerialnego. Chciałabym podkreślić, iż bez programu NPRH (Narodowy Program Rozwoju Humanistyki), tego typu przedsięwzięcia nie są wykonalne i grozi nam przerwanie prac. Warto dodać, iż powołanie zespołu jest kwestią pokoleniową, ponieważ stworzyliśmy unikatowy zespół specjalistów od Jana Kochanowskiego oraz włączyliśmy do zespołu młodych badaczy. Dzięki temu odnowiliśmy zespół i zapewniliśmy trwałość profesjonalnej wiedzy o Janie Kochanowskim.
M.B.: Jak ocenia Pan poziom liczby publikacji w Instytucie?
M.S.: Kilka lat temu naukowiec przedstawiał temat badawczy, czy pisał książkę albo artykuł. Obecnie, jeśli zespół naukowy zdobywa grant, to w wyniku realizacji projektu, np. przez okres trzech, czterech lat powstaje kilkanaście książek. Jest to duży skok w rozwoju nauki, ponieważ obecnie nikt nie myśli wyłącznie o napisaniu artykułu w cztery lata, ale o publikacji kilku książek, własnych monografii, czy książek zbiorowych. W Instytucie powstaje duża liczba artykułów, publikowanych w wysoko punktowanych polskich czasopismach, z czego jesteśmy dumni. Warto podkreślić, iż zarówno reforma wewnętrzna, jaką udało się przeprowadzić w Instytucie, jak i system grantowy w kraju, pozwoliły na odbudowę pozycji Instytutu Badań Literackich PAN. Obecnie stanowimy centrum polonistyczne w kraju.
M.B.: W Instytucie działa Centrum Humanistyki Cyfrowej, jak doszło do jego powstania?
M.S.: Centrum Humanistyki Cyfrowej (CHC) Instytutu Badań Literackich PAN powołaliśmy w 2013 roku. Celem CHC jest koordynacja cyfrowych projektów Instytutu oraz działań związanych z obecnością humanistyki w sieci. Zajmujemy się wykorzystywaniem nowych technologii w badaniach literackich oraz badaniami nad nowymi technologiami, prowadzonymi z perspektywy literaturoznawcy. Przedsięwzięcia centrum służą także integracji środowiska polonistycznego i upowszechnieniu wiedzy polonistycznej w kraju i za granicą, także za pośrednictwem krajowych i międzynarodowych konsorcjów i sieci badawczych, co wiąże się z dbałością o wprowadzanie do środowiska cyfrowego standardów stanowiących spuściznę kilkudziesięcioletniej tradycji badań nad literaturą i kulturą polską.
kultury literackiej i nowych form piśmiennictwa; prace związane z korpusami językowymi, analizą przestrzeni oraz edytorstwem cyfrowym.
Przeprowadzona w latach 2013 – 2015 restrukturyzacja IBL PAN pozwoliła skoordynować rozproszone dotąd działania badawcze i dokumentalistyczne i wypracować efekt synergii, który nadał spójny kierunek działań statutowych i grantowych. Dotacja Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, pozyskana w ramach projektu Infrastruktura cyfrowa wspomagająca badania literackie w 2015 roku, pozwoliła na stworzenie sieci, za pomocą zintegrowanego urządzenia zapewniającego wysoki poziom zabezpieczeń, istotnej dla rozwoju przestrzeni prac badawczych.
M.B.: Dziękuję za rozmowę i życzę sukcesów.
Wybrane projekty badawcze w IBL PAN
1.Archiwum kobiet; kierownik: dr Monika Rudaś-Grodzka, grant NPRH na lata 2013-2018.
Dzięki projektowi powstanie internetowa baza danych z wpisami dotyczącymi niewydanych rękopisów kobiet - przede wszystkim ich dokumentów osobistych (dzienniki, pamiętniki, autobiografie, listy), ale także dzieł literackich itp.
2.Biblioteka Pisarzy Staropolskich, Biblioteka Pisarzy Polskiego Oświecenia – kontynuacja serii wydawniczej i poszukiwanie nowych modeli edycji naukowej; kierownik: prof. dr hab. Tomasz Chachulski, grant NPRH na lata 2013-2018.
W ramach projektu będą kontynuowane prace nad istniejącą od 1995 roku serią Biblioteka Pisarzy Staropolskich, w której wydano dotychczas 39 tomów, oraz założoną w roku 2000 serią Biblioteka Pisarzy Polskiego Oświecenia, w której ukazało się dotąd 10 pozycji.
3.Dokończenie wydania sejmowego Dzieł wszystkich Jana Kochanowskiego
kierownik: prof. dr hab. Andrzej Dąbrówka, grant NPRH na lata 2013-2018.
Historia projektu: Dzieła wszystkie Jana Kochanowskiego zaczęły ukazywać się w 1982 roku pod patronatem „Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”, który uchwałą z dnia 26 października 1978 roku postanowił „zrealizować narodowe wydanie dzieł wszystkich Jana Kochanowskiego”, a to „dla upamiętnienia 450 rocznicy urodzin i 400 rocznicy śmierci poety”. Uchwała zleciła rządowi „przeznaczenie na ten cel odpowiednich środków” i „przekazanie uchwały do wykonania Polskiej Akademii Nauk i Ministrom Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki oraz Kultury i Sztuki”. Realizację uchwały wziął na siebie Instytut Badań Literackich PAN, w którym narodziła się koncepcja wydania, wstępnie opracowana jeszcze przez Juliana Krzyżanowskiego (†1976). Powołano Zespół opracowujący „Dzieła wszystkie”, którym pokierowała prof. Maria Renata Mayenowa (†1988), ówczesny dyrektor Instytutu. Nad publikacją książek miał czuwać Komitet Redakcyjny serii „Biblioteka Pisarzów Polskich”, kierowany przez redaktora naczelnego, którym został prof. Jerzy Woronczak. Całość edycji zaplanowano na 13 tomów w 18 woluminach (tom pierwszy w pięciu i t. VII w dwóch, pozostałe pojedyncze.) Poza tą numeracją wydano Tom wstępny. Wprowadzenie wydawnicze(1983). Łącznie z tym tomem Dzieła wszystkie Jana Kochanowskiego obejmują według planu 19 woluminów. W ciągu ponad dwudziestu lat działalności wydano 8 woluminów, w tym 7 z utworami Kochanowskiego: pierwszy tom ukazał się w roku 1982, ostatni w 1997.
4. Komunizm – dzieje pojęcia w Polsce w latach 1944-1989. Interpretacje i sposoby użycia: literatura, kultura, społeczeństwo; kierownik: prof. dr hab. Michał Głowiński, grant NPRH na lata 2013-2018.
Celem projektu jest zbadanie polskich dziejów stosowania - to znaczy interpretacji i użyć - pojęcia "komunizm" oraz sposobów jego tekstualizacji w kulturze rozumianej jako zbiór dyskursów dialogizujących ze sobą na różne sposoby: wchodzących w spory, walki i gry.
5.Kontynuacja wydania krytycznego „Dzieł zebranych" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego t. 4-23; kierownik: prof. dr hab. Włodzimierz Bolecki, grant NPRH 3 - 1.1 na lata 2015-2020.
W ramach projektu zostaną opracowane krytycznie i wydane kolejne tomy „Dzieł zebranych" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, jednego z najważniejszych pisarzy polskich XX wieku. Edycja wypełni poważną lukę we współczesnym polskim edytorstwie. Opracowane na podstawie kwerend archiwalnych i bibliograficznych tomy obejmą między innymi: „Inny Świat", „Dzienniki pisane nocą", eseje, korespondencję, rozmowy i wywiady z pisarzem.
6.Między sztuką a codziennością – w stronę nowej syntezy. Sporne gatunki literatury przełomu XX i XXI wieku w Polsce: literatura bez fikcji; kierownik: dr hab. Zbigniew Ziątek, prof. IBL PAN, grant NPRH na lata 2013-2018.
Celem projektu jest opis zmian w funkcjonowaniu literatury związanych z rekonfiguracją sceny komunikacyjnej w kulturze końca XX i początku XXI wieku. Nowa perspektywa - komunikacyjna, a nie historycznoliteracka - pozwoli postawić kwestie zasadnicze dla rozumienia nowoczesnych procesów literackich, takie jak zmierzch „dzieła" jako sposobu istnienia tekstu literackiego, warunki istnienia dokumentu, nowe potrzeby kulturowe wpływające na funkcjonowanie literatury czy demokratyzacja przestrzeni komunikacyjnej, która pociąga zmiany w rozumieniu autorstwa i statusu publiczności literackiej.
7.Recepcja i ślad. Inkulturacja pisarza jako problem historii literatury – Gustaw Herling-Grudziński wobec dwudziestowiecznej literatury włoskiej; kierownik projektu: dr Magdalena Śniedziewska (Pracownia Poetyki Historycznej), grant NCN (konkurs: FUGA 4) na lata 2015-2018.
8.Słownik XVI wieku i Internetowy słownik polszczyzny XVI wieku – tomy 36-43;
kierownik: dr Patrycja Potoniec, grant NPRH na lata 2013-2018.
W ramach projektu przewidziana jest kontynuacja długofalowych prac nad „Słownikiem polszczyzny XVI wieku", będącym naukowym słownikiem dokumentacyjnym, którego głównym założeniem jest opis polszczyzny epoki renesansu, czyli okresu kształtowania się języka narodowego. „Internetowy słownik polszczyzny XVI wieku" pozwoli rozszerzyć jego zasięg ze względu na nowe sposoby prezentacji materiału oraz publikację w medium cyfrowym.
9.Spojrzenia z ukosa. Kultura i literatura rosyjska oczami Polaków (na materiale czasopism polskich okresu międzywojennego). Opracowanie bibliograficznej internetowej bazy danych wraz z kolekcją wybranych publikacji pełnotekstowych; kierownik: dr Anna Sobieska, grant NCN na lata 2013-2018.
W ramach projektu powstał zespół badawczy zajmujący się studiami nad polsko-rosyjskimi kontaktami kulturalnymi okresu międzywojennego. Celem projektu jest odtworzenie i analiza dominujących w okresie międzywojennym paradygmatów narracji o stosunkach polsko-rosyjskich, wychodząca poza najpopularniejsze, a motywowane emocjonalnie kategorie rusofilii/rusofobi.
10. Wobec Zagłady – w stronę demitologizacji kategorii opisu. Kategoria „obojętni świadkowie”; kierownik: prof. dr hab. Maryla Hopfinger-Amsterdamska, grant NPRH na lata 2013-2018.
Celem projektu jest analiza głównych kategorii dyskursu o Zagładzie (świadkowie, obojętność, trauma, post-trauma, Sprawiedliwi) i ich sposobu funkcjonowania w sferze symboliczno-społecznej, który często sprawia, że stają się one narzędziami blokowania lub rozbrajania kłopotliwej wiedzy, a nawet zadawania przemocy symbolicznej i ponownego wykluczania.
