Doskonała i twórcza myśl naukowa powinna iść w parze
z konstrukcyjną kreatywnością i wysokimi standardami zarządzania"
misja CBK PAN
Nauka i Biznes: Jakie zadania, wyzwania stoją przed Centrum Badań Kosmicznych PAN?
Prof. dr hab. Iwona Stanisławska, Dyrektor Centrum Badań Kosmicznych PAN:
Jednym z naszych zadań jest aplikacyjne zastosowanie nauki dla rozwoju technik, technologii kosmicznych także dla naszego powstającego przemysłu. Wspomagamy tworzenie małych przedsiębiorstw, natomiast większe firmy zaopatrujemy w wysokospecjalistyczną kadrą. Już od wielu lat CBK PAN optuje za utworzeniem dyscypliny inżynieria kosmiczna i satelitarna. Zdarza się, że na niektórych uczelniach powstają tego typu kierunki nauczania, natomiast warto podkreślić, iż wyłącznie CBK PAN posiada wykwalifikowaną kadrę w tej dziedzinie. I choć nasi pracownicy wspomagają wiedzą i doświadczeniem polskie uczelnie, np. WAT, czy Politechnikę Warszawską, to nie jesteśmy w stanie wesprzeć większej liczby instytucji. Przyczyna jest prosta - jest nas za mało. Dlatego od ponad sześciu lat występujemy do ministerstwa o utworzenie takiej dyscypliny: inżynieria kosmiczna i satelitarna, co pozwoliłoby otworzyć studia doktoranckie, a więc budowę nowej kadry dla polskich uczelni i przemysłu. Spodziewamy się pozytywnego rozstrzygnięcia tej sprawy. W działania te zaangażowana jest także Parlamentarna Grupa ds. Przestrzeni Kosmicznej.
NiB: Jak pani sądzi, czy zmieniło się podejście społeczeństwa do pojęcia „kosmosu”?
I.S.: Jeszcze nie tak dawno pojęcie „kosmosu” wzbudzało śmiech i kojarzone było z filmami science fiction. Dziś jest zupełnie inaczej. Coraz powszechniejsza jest wiedza, że kosmos jest bardzo blisko naszego życia codziennego. Trudno sobie wyobrazić nasz zwykły dzień bez GPS, telewizji satelitarnej, czy informacji, która w czasie rzeczywistym obiega świat.
Badania, prowadzone przez CBK PAN wspomagają na co dzień wiele dziedzin życia, np. nasze służby telekomunikacyjne, nawigacyjne, czy prace geodezyjne.
NiB: Jakie ważne programy realizowane są w Centrum Badan Kosmicznych?
I.S.: Od początku powstania w 1977 roku w Centrum Badań Kosmicznych PAN zbudowano ponad 70 przyrządów i podsystemów satelitarnych. Instytut jest zaangażowany we współpracę z Europejską Agencją Kosmiczną, agencją amerykańską NASA, agencjami Rosji, Chin, Indii, Japonii, czy z wieloma agencjami Europejskimi. Pierwszy polski satelita naukowy LEM zintegrowany w CBK PAN wyruszył w kosmiczną misję w 2013 roku. Satelita jest umieszczony na orbicie, na wysokości 800 km i prowadzi precyzyjne pomiary 286 najjaśniejszych gwiazd na niebie. Drugim polskim satelitą jest Heweliusz. Lem i Heweliusz to tzw. nanosatelity, czyli obiekty o bardzo małych rozmiarach. Zbudowane zostały w ramach międzynarodowego programu BRIght Target Explorer Constellation - BRITE. Na satelitach zainstalowano teleskopy służące do wykonywania zdjęć gwiazdom. Polskie satelity naukowe powstały we współpracy z Uniwersytetem w Wiedniu, Politechniką w Grazu, Uniwersytetem w Toronto i Uniwersytetem w Montrealu.
14 marca br. została wystrzelona sonda Satelita ExoMars, z kosmodromu Bajkonur w Kazachstanie. Zbudowała ją Europejska Agencja Kosmiczna i Rosja. Naukowcy z CBK również biorą udział w tej misji. Najważniejszym zadaniem sondy jest zbadanie atmosfery Marsa i istniejących w niej śladowych ilości metanu. Na Ziemi metan produkują żywe organizmy i naukowcy chcą się dowiedzieć, jakie jest pochodzenie tego gazu na Marsie. Jest to ważna misja dla Europejskiej Agencji Kosmicznej i dla nauki.
W 2015 roku rozpoczęła się Proba-3. Jest to aktualnie najważniejsza misja technologiczna Europejskiej Agencji Kosmicznej. Jej zadanie to, między innymi, weryfikacja technologii precyzyjnych lotów w formacji dwóch, współdziałających ze sobą satelitów. Pierwszy z nich będzie obserwował koronę słoneczną, a zadaniem drugiego będzie zasłanianie tarczy Słońca w momencie, w którym wykonywane będzie zobrazowanie tej korony. Dzięki współpracy obu satelitów powstanie na orbicie koronograf, co pozwoli na bardzo dokładne obserwacje korony słonecznej z bliska i bez zakłóceń powodowanych przez atmosferę Ziemi. Polskie instytucje naukowe i firmy mają do odegrania ważną rolę w tej misji. CBK PAN zajmie się w szczególności inżynierią systemową, opracowaniem projektu komputera pokładowego, zapewnieniem właściwej kontroli jakości, konstrukcją i wykonaniem obudowy sterownika i okablowania wewnętrznego.
Centrum bierze udział w największej flagowej misji Europejskiej Agencji Kosmicznej JUICE. Sonda JUpiter ICy moons Explorer będzie badała Jowisza i jego największe księżyce za pomocą 11 instrumentów naukowych. Dwa z nich to polskie eksperymenty: plazmy i fal radiowych oraz fal submilimetrowych opracowywane z udziałem Centrum Badań Kosmicznych PAN. JUICE jest pierwszą dużą misją realizowaną w ramach programu Cosmic Vision 2015-2025 Europejskiej Agencji Kosmicznej (ESA). Jej start planowany jest na 2022 rok, a przylot do Jowisza w 2030 roku.
Misja Rosetta wystrzelona w 2005 roku niedawno dotarła do komety 67P/Churyumov-Gerasimenko. Sonda przemieszczała się w przestrzeni międzyplanetarnej przez wiele lat, a jej instrumenty były przez około 1000 dni w głębokim uśpieniu. Zbudowany w Centrum Badań Kosmicznych PAN penetrator MUPUS, opracowany do badania materii pod powierzchnią jądra komety wraz z aparaturą naukową, został zrzucony z orbitera na pokładzie lądownika Philae. Problem pojawił się, gdy lądownik Phile nie zdołał mocno wczepić się w grunt i po wylądowaniu zaczął się przemieszczać. Wylądował w miejscu, gdzie nasz przyrząd nie miał możliwości wkopać się zbyt głęboko. Rozpoczął jednak planową pracę i zademonstrował tym swoją gotowość do wykonania zamierzonych zadań. I tak po raz pierwszy w historii przyrząd zbudowany przez człowieka dotknął komety. I tym przyrządem był skonstruowany w CBK penetrator. W 2014 roku misja Rosetta została ogłoszona największym osiągnięciem naukowym przez prestiżowe czasopismo naukowe SCIENCE. Naukowcy z CBK są także uczestnikami międzynarodowego zespołu naukowego misji InSight, do której rozpoczęto przygotowania. W ramach tej misji zostanie wysłany m.in. lądownik, na potrzeby którego CBK PAN przygotuje urządzenie HP3 – przyrząd pozwalający na pomiary gradientu termicznego pod powierzchnią Marsa oraz fizycznych i termofizycznych właściwości podpowierzchniowego regolitu planety. Przyczyni się do poznania przepływów ciepła na planecie. Głównym elementem tego systemu będzie dostarczone przez CBK urządzenie typu „kret”, czyli penetrator podpowierzchniowy, pozwalający na wykonywanie pomiarów do głębokości 5m. Misja InSight pozwoli poszerzyć naszą wiedzę o kształtowaniu się planet skalistych w obrębie Układu Słonecznego.
NiB: Co jeszcze udało się osiągnąć w CBK PAN?
I.S.: Każdy eksperyment wymaga wielu lat pracy. Ja kontynuuję działania zapoczątkowane przez moich poprzedników. Dlatego nigdy nie jest tak, że efekty widoczne są natychmiast, czyli w czasie trwania jednej kadencji. Już od wielu lat uczestniczymy w różnorakich projektach kosmicznych oraz eksperymentach. Możemy pochwalić się pięknym wejściem w szeregi Europejskiej Agencji Kosmicznej, z tego względu, iż tylko w Polsce nie pojawił się ani jeden głos sprzeciwu w Parlamencie za przynależnością do ESA. Wpłynęły do nas gratulacje z całego świata. Warto podkreślić, iż mamy poparcie naszych władz, niezależnie od zmieniających się opcji politycznych. Powołana została także Polska Agencja Kosmiczna, której prezesem jest były dyrektor CBK PAN.
NiB: Jakimi przedsięwzięciami może się pani pochwalić?
I.S.: Jednym z naszych ostatnich, większych osiągnięć są poczynione starania o zbudowanie i zainstalowanie w CBK PAN wyjątkowego zegara o stabilności 10-16 sekundy na dobę, tzw. fontanny cezowej. Rozpoczęte prace otwierają przed CBK drogę do dołączenia do ekskluzywnego grona instytucji posiadających takie urządzenia. Instalacja tego typu zegara oznacza otwarcie zupełnie nowych aplikacji w metrologii kwantowej, satelitarnej, fizyce optycznej, fizyce kwantowej, itp. Jest też pomocne do określania czasu referencyjnego Galileo, czyli europejskiego GPS.
W październiku 2015 roku, po dwóch latach, uruchomiliśmy drugą na terenie Polski stację LOFAR w naszym obserwatorium w Borówcu. LOFAR jest to międzynarodowa sieć radioteleskopów. Stacje LOFAR działają w Holandii, Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii i Skandynawii. Wszystkie stacje razem tworzą International LOFAR Telescope (ILT), czyli wielkobazowy interferometr. Polska jest współuczestnikiem projektu.
Posiadamy w CBK PAN także Centrum Kryzysowe. Centrum obserwowało i analizowało zdjęcia satelitarne obszaru Polski podczas wielkich powodzi, które miały miejsce kilka lat temu. Teraz na podstawie ciągłego monitorowania i śledzenia obrazu satelitarnego naszego kraju Centrum dostarcza informacji na temat stanu wód, gleby i upraw oraz zagrożeń pożarowych. Posiadamy też centrum pogody kosmicznej - jedno z niewielu w świecie, które na bieżąco podaje prognozę aktywności Słońca i zjawisk w przestrzeni okołoziemskiej które mogą utrudniać, czy wręcz uniemożliwić pracę wielu służb łączności, czy nawigacji, a także mających niekorzystny wpływ na infrastrukturę technologiczną naszego kraju. Można więc zapobiegać lub zmniejszać negatywne skutki oddziaływań pogody kosmicznej na życie codzienne. Oczywiście najważniejszym dla nas jest pełen portfel zamówień na instrumenty badawcze, na nowe misja kosmiczne i perspektywa uczestniczenia w rozwoju nauki.
NiB: Dziękuję za rozmowę i życzę sukcesów w realizacji projektów.
