Wywiad z Dyrektorem Instytutu - prof. Zbigniewem Śmieszkiem na łamach rocznika Mistrzowie Nauki
Jaka jest rola i znaczenie Instytutu Metali Nieżelaznych w branży metali nieżelaznych?
Polski przemysł metali nieżelaznych znajduje swoje oparcie w krajowych zasobach surowcowych: w rudach miedzi, cynku , ołowiu i w metalach towarzyszących tym rudom. Rozwijany od wczesnych lat powojennych, obejmuje też przetwórstwo aluminium i stanowi dzisiaj znaczący sektor gospodarki.
Głównym centrum badawczo rozwojowym tego przemysłu jest – obchodzący 65-lecie swej działalności - Instytut Metali Nieżelaznych w Gliwicach, utworzony w 1952 roku dla wspierania rozwijającej się po wojnie branży metali nieżelaznych w zakresie badawczym, technologicznym i konstrukcyjnym. Instytut służy temu celowi po dzień dzisiejszy a jego działalność charakteryzują przede wszystkim jego ścisłe związki z przemysłem metali nieżelaznych, współpraca z przedsiębiorstwami, opracowywanie technologii jak też rozwiązywanie bieżących problemów przemysłu. Rozwój Instytutu na przestrzeni jego historii następował synergicznie z rozwojem przemysłu metali nieżelaznych. Dynamiczny rozwój przemysłu metali nieżelaznych nastąpił w latach 60 - 80 ubiegłego wieku oraz w latach następnych przez budowę kopalń, zakładów wzbogacania rud, hut i zakładów przetwórstwa metali nieżelaznych. Dowodem uznania dla rosnącej pozycji Instytutu był kierowany przeze mnie w latach 70-tych i 80-tych Program Rządowy Miedzi a także koordynowane przez Instytut inne programy resortowe, dotyczące rozwoju branży metali nieżelaznych. Zmiany społeczno-gospodarcze po roku 1990, tak w sferze nauki jak też w przemyśle, stworzyły dla Instytutu nowe wyzwania.. Współpraca z przemysłem opierała się wówczas w głównej mierze na realizacji zleceń poszczególnych zakładów oraz na realizacji wspólnych projektów celowych, zatwierdzanych przez Komitet Badań Naukowych. Rozwijający się sektor małych i średnich przedsiębiorstw stworzył zapotrzebowanie na technologiczne usługi doradcze, ekspertyzy oczekując ofert na innowacyjne technologie. W odpowiedzi na to zapotrzebowanie Instytut utworzył Centrum Innowacji i Transferu Technologii, które spełnia te zadania. Znajomość problemów branży, kontynuacja ważnych dla przedsiębiorstw opracowań, rozwój potencjału badawczego oraz rozwój współpracy zagranicznej sprawiają, że obecnie Instytut pozostaje nadal znaczącym dla branży zapleczem badawczo-rozwojowym, jest największym, liczącym 500 pracowników, instytutem metali nieżelaznych w świecie o kategorii A i wskaźniku efektywności badań 2-4 zł efektów na 1 zł nakładów.
Jaki jest wkład IMN w rozwój przemysłu metali nieżelaznych i przykładów ważniejszych rozwiązań badawczo-wdrożeniowych?
Badania Instytutu mają charakter kompleksowy, prowadzone są w skali laboratoryjnej, pilotowej i przemysłowej, w ścisłej współpracy z zespołami inżynierów z poszczególnych przedsiębiorstw, z zespołami badawczymi wyższych uczelni, innych instytutów badawczych w ramach konsorcjów oraz z inżynierami biur projektowych. Dla potrzeb rozwoju branży prowadzony był tzw. projekt kluczowy pt. „Nowe technologie oraz nowe konstrukcje maszyn i urządzeń do wzbogacania i metalurgicznego przerobu surowców mineralnych” a obecnie Instytut realizuje, w ramach szerokich konsorcjów naukowo-przemysłowych, 2 projekty sektorowe: CuBR, którego podstawowym celem są opracowania i wdrożenia innowacyjnych technologii, urządzeń, materiałów i wyrobów w celu podniesienia konkurencyjności polskiej branży metali nieżelaznych oraz projekt INNORECYKLING. Ograniczając się do ostatniego okresu należy wymienić przykładowo - jako wymierne efekty współpracy Instytutu z przemysłem - takie nowe rozwiązania technologiczne jak:
- kompleks uruchomionego w ubiegłym roku, największego w świecie II pieca zawiesinowego w Hucie Miedzi Głogów. Jest to rozwiązanie opracowane wspólnie przez zespoły HM Głogów, Bipromet SA i IMN , nie mające odpowiedników nie tylko w krajowym lecz także w światowym hutnictwie miedzi,
- instalacja i technologia przerobu odpadów poflotacyjnych w ZGH Bolesław, opracowana wspólnie przez specjalistów ZGH Bolesław i IMN. Opracowana technologia posiada istotne znaczenie dla poszerzenia bazy surowcowej Zn-Pb w oparciu o surowce odpadowe.
- nowa generacja hydrocyklonów, opracowana we współpracy z ZAM Kęty, które są przedmiotem dostaw do KGHM Polska Miedź S.A.
Wspomniana już Spółka Innovator, specjalizuje się szczególnie w dostarczaniu unikalnych urządzeń „pod klucz”, w tym opracowanych w Zakładzie Przeróbki Surowców Mineralnych i Utylizacji Odpadów IMN, maszyn flotacyjnych dla odbiorców krajowych i zagranicznych. W ostatnich latach dostarczono na rynek ponad 400 takich maszyn, w tym 40 do odbiorców zagranicznych (Chiny, Kazachstan, Serbia, Czechy).
Jakie są kierunki działalności Instytutu i finansowania badań?
Utworzona , odpowiednio do potrzeb branży, struktura badawcza i kadrowa Instytutu obejmuje dzisiaj ukształtowane z biegiem lat zespoły specjalistów, naukowców i technologów działające w ramach zakładów naukowo–badawczych w obszarach : przeróbki rud i surowców mineralnych, piro- i hydrometalurgii, ochrony środowiska, chemii analitycznej, przetwórstwa i inżynierii materiałowej metali, w tym metali lekkich. Zespoły te pracują zarówno w jednostce macierzystej w Gliwicach jak też w Oddziałach Instytutu: w Legnicy, w Oddziale Metali Lekkich w Skawinie, w Centralnym Laboratorium Akumulatorów i Ogniw w Poznaniu oraz w Spółce Innovator. Badania w wymienionym, kompleksowym obszarze, ukierunkowane są na nowe technologie i produkty i prowadzone w ramach projektów NCBiR, NCN, projektów międzynarodowych i wspófinansowanych z funduszy strukturalnych w ramach POIR a także w ramach środków własnych Instytutu. Bazą tematyki tych projektów są „Perspektywiczne kierunki działalności naukowej, rozwojowej i wdrożeniowej IMN” – programu działania na lata 2015-2020, przyjętego przez Radę Naukową Instytutu. Program nawiązuje do programów rozwojowych poszczególnych branż metali nieżelaznych, a mianowicie przemysłów: miedziowego, cynkowo-ołowiowego, przetwórstwa miedzi i aluminium, przemysłu baterii i ogniw. Część prac badawczych a także ekspertyz i usług naukowo-technicznych Instytut realizuje na bezpośrednie zlecenia przedsiębiorstw krajowych i zagranicznych. Dla rozwoju potencjału badawczego oraz prowadzenia prac o charakterze wyprzedzającym wykorzystuje natomiast głównie środki statutowe oraz środki z funduszu badań własnych.
Jak wygląda współpraca z krajowym i zagranicznym środowiskiem naukowym?
Większość pracowników naukowych Instytutu to absolwenci Akademii Górniczo-Hutniczej i Politechniki Śląskiej. Oprócz tych uczelni Instytut utrzymuje bliskie kontakty i współpracę z takimi ośrodkami naukowo-badawczymi jak Politechnika Warszawska, Wrocławska, Częstochowska, Instytut Metalurgii i Inżynierii Materiałowej PAN, Uniwersytet Śląski oraz szereg instytutów badawczych. Bazę tej współpracy stanowią wspólnie realizowane projekty a także pomoc tych uczelni w zdobywaniu stopni i tytułów naukowych przez pracowników Instytutu. Instytut z kolei, organizuje staże i praktyki zawodowe dla studentów, umożliwiając im lepsze przygotowanie praktyczne do zawodu. Mówiąc o wspólnych projektach warto tu wymienić zakończony w 2016 roku , koordynowany przez Instytut, projekt strategiczny „Nowe materiały i technologie ich wytwarzania”, zrealizowany przez konsorcjum 8 jednostek naukowych, w tym 4 uczelnie, 1 Instytut PAN, 3 instytuty badawcze. W konsorcjach naukowych z uczelniami Instytut prowadził też w ramach POIG projekty: „Innowacyjne materiały do zastosowań w energooszczędnych i proekologicznych urządzeniach elektrycznych” oraz „Zaawansowane technologie wytwarzania materiałów do przewodzenia, przetwarzania i magazynowania energii”. Obecnie Instytut realizuje 1 projekt w ramach programu strategicznego STRATEGMED oraz 3 projekty w ramach nowego programu strategicznego TECHMATSTRATEG i przygotowuje następne wnioski do II konkursu tego programu. Niezwykle ważnym obszarem działalności Instytutu jest rozwijanie współpracy międzynarodowej. Jest to element zawarty perspektywicznych kierunkach działalności naukowej, rozwojowej i wdrożeniowej IMN mający na celu umocnienie jego pozycji, jako europejskiego instytutu badawczego prowadzącego badania w szerokiej współpracy z europejskimi ośrodkami badawczymi, szczególnie przez udział w programach ramowych i innych programach Unii Europejskiej oraz oferującego swoje rozwiązania i usługi na eksport. Oprócz wspomnianej działalności eksportowej swoich wyrobów, szczególnie maszyn flotacyjnych, instytut aktywnie uczestniczy od kilku lat w realizacji szeregu projektów międzynarodowych, głównie w obszarze surowcowym oraz w obszarze metalurgii i recyklingu. Sukcesem naszego kraju a także Instytutu jest utworzenie KIC Raw Materials i tzw. Co-Location Centers (CLC East) we Wrocławiu. W ramach tych agend oraz bieżącego Programu Ramowego UE HORIZON 2020 Instytut realizuje obecnie w konsorcjach międzynarodowych 19 projektów. Przykładowe projekty:
BIOMORE – Nowa koncepcja eksploatacji górniczej głębokich złóż z zastosowaniem biotechnologii w celu ekstrakcji metali,
ADIR – Górnictwo miejskie nowej generacji,
MSP-REFRAM – Wielostronna platforma dla zabezpieczenia dostaw metali trudnotopliwych w Europie,
METGROW - Odzysk metali z ubogich rud i odpadów ,
INTMET – Zintegrowane innowacyjne układy metalurgiczne dla efektywnego wykorzystania polimetalicznych, złożonych i ubogich rud oraz koncentratów,
PILOTMET – Europejska sieć instalacji pilotowych dla metalurgii ekstrakcyjnej i przetwórstwa surowców mineralnych,
EXTREME – Zamienniki metali krytycznych jako dodatków i warstw dla materiałów pracujących w warunkach ekstremalnych.
Jakie są aktualne wyzwania i nowe formy działalności Instytutu?
Ujmując ten problem syntetycznie należy podkreślić, że źródłem nowych wyzwań dla Instytutu jest potrzeba ciągłego dostosowywania jego działalności do potrzeb rozwojowych branży metali nieżelaznych. Ważnym z punktu widzenia wyzwań są też nowe rozwiązania w sferze nauki: Sieć Badawcza Łukasiewicz i nowa ustawa o szkolnictwie wyższym. Trzeci element o wymiarze międzynarodowym to nowy program ramowy UE na lata 2021-2027 Horyzont Europa. Mając na uwadze te wyzwania należy doskonalić i rozwijać działalność Instytutu w wielu obszarach do których należą głównie:
- Rozwinięcie współpracy z MSP, która wymaga specyficznych metod działania poprzez intensyfikację działalności Centrum Transferu Technologii IMN z wykorzystaniem możliwości, które stwarza członkostwo Instytutu w Klastrach takich jak Nanoklaster, Silesia Automotive, Południowy Klaster Kolejowy.
- Rozwinięcie współpracy z zagranicznymi ośrodkami badawczymi, realizacja większej ilości projektów w ramach Programów Ramowych UE i programów EIT i także w ramach KIC-CLC on Raw Materials.
- Zwiększenie komercjalizacji wyników badań naukowych w szerokim zakresie poprzez wdrożenia i zastosowania, specjalistyczną produkcję i usługi, licencje i patenty, eksport rozwiązań, (czego pozytywnym przykładem jest produkcja i eksport maszyn flotacyjnych wraz z urządzeniami do ich automatyzacji na bazie licencji i patentów). Specjalistyczna produkcja odgrywa ważną rolę w działalności Instytutu, gdyż pozwala na prowadzenie badań w skali pilotowej i sprawdzenie nowych rozwiązań przed wdrożeniem pełno przemysłowym, pozwala też na produkcję wyrobów unikalnych, niszowych na rynek krajowy i na eksport.
- Potrzebne jest zaktywizowanie Centrum Innowacji i Transferu Technologii IMN do działalności w tych obszarach, szczególnie dla MSP.
- Zwiększenie ilości laboratoriów akredytowanych w IMN, ukierunkowanych na świadczenie szerokiego zakresu usług w kraju i zagranicą.
- Zwiększenie naboru pracowników naukowych oraz naboru młodych, wybitnie uzdolnionych nowych absolwentów i doktorantów. Utworzenie w tym celu funduszu stypendialnego, na co pozwala nowa Ustawa o Instytutach Badawczych.
- Rozwinięcie systemów zachęty w zakresie rozwoju kadry naukowej
- i inżynierskiej, w tym kadry młodej
- Dalszy wzrost kwalifikacji ogółu pracowników IMN przez systematyczne uczestnictwo w szkoleniach, kursach specjalistycznych, konferencjach naukowo-technicznych w kraju i zagranicą.
- Dalsze rozszerzanie potencjału badawczego Instytutu, szczególnie kadrowego poprzez dalszy nabór nowych, zdolnych pracowników badawczych z kraju i zagranicy. Elementem polityki Instytutu w tym zakresie będzie opracowanie programu rozwoju kadry badawczej, szczególnie młodej kadry uwzględniającego wykorzystanie środków własnych (np. stypendia IMN), środków krajowych ,w tym NCN, środków zagranicznych przeznaczonych do wspierania rozwoju młodych naukowców.
- Dalszy wzrost innowacyjności opracowań IMN poprzez wdrożenia i wysokie efekty ekonomiczne wdrożeń oraz nowe patenty i licencje.
- Rozwijanie szerokiej współpracy z przedsiębiorstwami przemysłu metali nieżelaznych i innych branż, w tym MSP.
Efektywna realizacja tych działań będzie decydująca dla utrzymanie kategorii A Instytutu w ocenie parametrycznej jednostek naukowych oraz dla umocnienia jego marki i statusu w branży metali nieżelaznych i w środowisku naukowym tak w kraju jak zagranicą.